Leiden was te klein voor Nina Simone
Op 27 mei 1988 treedt Nina Simone op in de Leidse Schouwburg. De geestelijke gesteldheid en dus de kwaliteiten van haar optredens waren in de jaren ervoor wisselend, maar mede door een Belg, een Amerikaan en een Nederlander kwam Nina er weer bovenop. ,,Het was altijd spannend hoe zo’n avond verliep’’, maar daags na het optreden schreef het Leidsch Dagblad een lovende recensie en dat ‘het niet op kon’. Een gesprek met onder meer de Belg, de Amerikaan en de Nederlander: ,,Ik hou van haar, hoewel ze me vijf keer probeerde te vermoorden.’’
Eunice
Nina Simone wordt in 1933 als Eunice Kathleen Waymon geboren in Tryon, een kleurloos stadje in het uiterste zuiden van North Carolina. Ze groeit op in een groot gezin, bij ouders wier ouders geboren werden als tot slaaf gemaakten. Haar vader wordt in het stadje ‘de Fluiter’ genoemd, omdat hij twee tonen tegelijk kan fluiten. In Tryon, zoals overal in het zuiden van Amerika, geldt op dat moment strikte rassenscheiding, waar niet streng op wordt gehandhaafd. De witte en zwarte gemeenschappen wonen vredig naast elkaar. Na de beurskrach van 1929 ontstaat er armoede bij de middenklasse en het gezin Waymon wordt, vlak voor haar geboorte, niet gespaard. De volledige consumptie valt weg en in de stad sluit de ene winkel na de andere. Tryon verandert in een spookstad. Dankzij de moestuin overleeft het gezin, maar vader verliest zijn baan en moet voor een armzalig loon allerlei andere baantjes aannemen.
Wonderkind
Ondanks de recessie wordt er in het gezin Waymon altijd muziek gemaakt. Na het avondeten pakt vader zijn gitaar of accordeon en worden er gospels gezongen. Eunice blijkt op zeer jonge leeftijd de muzikaliteit van haar vader te hebben geërfd. ,,De muziek zat al in me,’’ zei Nina Simone erover. Als ze tweeënhalf is kan ze al gospelmelodieën op het harmonium spelen. Nina Simone is in later jaren alles behalve bescheiden over dit vroeg ontdekte talent: ,,Er zijn er niet veel die deze gave hebben gekregen van de hemel. Callas, Rubinstein, Horowitz, ik en nog een paar anderen. Mozart?’’
illustratie door Klaas Stuifbergen
Black Lives Matters
Al in haar vroege jeugd, als ze in de kerk een recital speelt, krijgt Nina te maken met racisme. Haar ouders, gezeten op de eerste rij, worden door een wit echtpaar gesommeerd voor hen op te staan. Nina weigert te spelen. Het witte stel druipt af naar een paar rijen daarachter. Dit activisme op jonge leeftijd is tekenend voor Simone en die boodschap vertolkt ze later ook in haar songs. ‘To Be Young Gifted & Black’ is een hoopgevend voorbeeld en groeit uit tot een anthem voor de Black Lives Matters-beweging. Het dramatische ‘Four Women’ en haar door merg en been gaande versie van ‘Strange Fruit’ laten een heel andere, melancholische kant horen. Ook haar militante kant, waarmee ze tijdens optredens nogal eens voor ophef zorgt, weet haar liedjes te bereiken, met ‘Mississippi Goddam’ als belangrijkste voorbeeld: ,,And I mean every word of it!’ Roger Nupie: ,,Nina heeft nooit voor een gesegregeerd publiek gespeeld. Op een bepaald moment speelde ze, eind jaren zestig, veel voor universiteiten en dan vooral zwarte universiteiten. En tijdens één van die concerten werden een paar witte jongens die naar het optreden wilden, bij de deur geweigerd. De organisator zei: ,,Blacks Only.’’ En Nina heeft ervoor gezorgd dat de politie ingeschakeld werd en dat die witte jongens ook op het concert konden zijn.’’
Afwijzing
Ze gaat in 1950 studeren aan de Julliard School For Music en een jaar later doet ze auditie voor het prestigieuze Curtis Institute. Ze studeert uren per dag, weken achter elkaar op werk van Bach, Mozart, Liszt, Chopin, Debussy en Ravel. Op een ochtend in 1954 valt er een brief op de mat met een afwijzing.
,,Eén van de professoren zei later; ‘Ze was heel goed, maar er waren anderen die ook heel goed waren.’ Maar Nina was ervan overtuigd dat ze geweigerd was vanwege haar huidskleur.’’ Aan het woord is Roger Nupie. ,,Historisch gezien is het wel zo dat er bijna geen zwarte studenten op Curtis zaten en al helemaal geen zwarte vrouwen. Waar de waarheid nu écht ligt? Ik denk ergens in het midden.’’
De Antwerpenaar is fan sinds hij de plaat ‘Heart & Soul zag staan in een platenwinkel. De LP lijkt hem te roepen. ,,Het gaf me een heel speciaal gevoel.’’ Een aantal jaren later schrijft Roger een brief aan Nina Simone. ,,In de eerste plaats om mijn bewondering voor haar uit te drukken, maar ik wist dat ze bezig was met haar autobiografie. Ik heb haar voorgesteld die te vertalen naar het Nederlands. Als ik er nu over nadenk was dat misschien een beetje overmoedig. Maar blijkbaar werkte het wel, want ze heeft die brief jarenlang bewaard en zo kwam ik met haar in contact.’’
Geboorte
Na de afwijzing van het Curtis Institute en omzwervingen via verschillende baantjes komt ze als pianist te werken in de Midtown Bar & Grill in Atlantic City. Deze tent, vochtig, blauw van de rook, zaagsel op de vloer om de gemorste drank te absorberen, heeft onverhoopt veel invloed op haar carrière; want als ze haar baan wil houden moet ze zingen. ,,Dus zong ik.’’ Hier sterft Eunice Kathleen Waymon en wordt Nina Simone geboren. Binnen een paar weken wordt de muziek van Nina Simone een unieke smeltkroes van klassieke muziek, jazz, gospel en variété. In Atlantic City gonst het van de nieuwe ster en in Midtown Bar & Grill verandert het publiek van lokale stamgasten naar voornamelijk beatniks, jazz- en klassieke liefhebbers. In 1958 neemt Nina Simone haar eerste album op; ‘Little Girl Blue’. De grootschalige muziekindustrie staat nog in de kinderschoenen en professionele begeleiding van artiesten is er niet. Hoewel Nina Simone ook dan al voor zichzelf opkomt -zonder een blad voor de mond te nemen- is het rechtentechnisch slecht voor haar geregeld. Een euvel waar ze in haar lange loopbaan vaak last van heeft. Maar het is niet alleen de platenbaas die voor problemen zorgt: ,,Er zijn periodes geweest dat ze problemen had met managers, platenfirma’s en ook problemen in haar persoonlijke leven.’’ legt Roger uit. Eind jaren 80 wordt er een bipolaire stoornis en schizofrenie bij haar vastgesteld, maar de problemen die die geestesziekten veroorzaken komen al eerder naar boven.
Pamplona
Begin jaren 80 ziet New Yorker Raymond Gonzalez Nina Simone optreden in Le Palais de Glaces in Parijs. ,,Ik werkte net als artistiek directeur voor een jazzfestival in Pamplona in Spanje en ik had een vrijkaartje voor haar show. Ik was een beetje freaked out, eerlijk gezegd. Ze droeg een zwarte legging en daaraan een jachtmes. Ik zag haar show met alle craziness tussen de nummers door en vroeg toen aan haar boeker of ik haar mocht ontmoeten. Dat raadde hij af.’’ Raymond heeft geen idee of hij echt geadviseerd wordt, of dat hem de toegang tot de zangeres wordt ontzegd. Hij gaat, ondanks het advies, toch naar binnen en ziet Nina Simone een fan aanvallen met een fles drank. ,,Het arme meisje wilde gewoon een handtekening. Ik heb haar gered.’’ Ondanks alle craziness boekt Raymond Nina Simone voor het jazzfestival. Hij stuurt haar telegrammen, maar er komt nooit antwoord vanuit Genève, waar ze dan woont. Hij besluit haar op te halen. ,,Ik kom aan, erg vroeg in de morgen. Haar deur staat wagenwijd open. En haar benen ook,’’ Raymond lacht. ,,Ik bedoel niet seksueels ofzo, maar ze zat daar gewoon. Met een groot glas cognac. En ik zei: ‘Wow, wat een manier om de dag te beginnen.’’’
Vertegenwoordiger
Raymond denkt eerst dat Nina Simone gewoon een moeilijke artieste is. ,,Er zijn zoveel artiesten moeilijk. Ik heb gewerkt met de Jerry Lee-Lewissen en de Chuck Berry’s van deze wereld, die waren moeilijk. Nina was in de war.’’ Raymond vertelt Nina dat ze het vliegtuig gaan missen, zij verwijt hem dat hij ‘geen man is, omdat een man een taxi had gebeld naar het vliegveld!’ en ze belt zelf een taxi. ,,Een grote Zwitserse taxichauffeur pikt ons op. En met groot bedoel ik écht groot, minstens twee meter. Zij trok een mes en zei: ‘Get us to the airport!’, en de man gaf geen kik. Hij was niet bang.’’ Maar voordat ze het vliegveld bereiken is Nina alweer weg, op zoek naar platenwinkels waar ze illegale lp’s van haar verkopen. Raymond Gonzalez belt het festival om het concert te annuleren. ,,En die vent maar zeuren dat ik het door moest laten gaan. Ik zei: ‘Je weet niet hoe ze is. Ze is gek! Ik ga die verantwoordelijkheid niet nemen. Als ik haar meeneem naar Pamplona, dan als haar vertegenwoordiger en niet als jouw consultant, want jij luistert niet naar me.’’ Uiteindelijk lukt het om Nina in het vliegtuig naar Pamplona te krijgen. Raymond zucht, neemt een trek van zijn sigaret en vervolgt: ,,Het was een gruwelijke ervaring. Ze was zo dronken dat ze niet eens het podium op kwam om die verdomde piano te bespelen. En daarna moest ik bij haar komen zitten, want anders zou ze niet spelen.’’ De volgende morgen staan de festivaldirecteur en de burgemeester voor de deur om hem te melden dat Nina Simone opgepakt wordt. In het Spanje van Franco is het verboden om mensen uit te schelden in openbare ruimtes. ,,En Nina heeft het publiek die avond voor alle vormen van rotte vis uitgemaakt.’’
ABBA
In Nina’s Nederlandse jaren groeit de rol van Roger Nupie van personal assistant uit tot vriend. ,,Het was een gelijkwaardige vriendschap. Ik ging vaak bij haar op bezoek en ze kwam regelmatig naar Antwerpen. We gingen naar concerten, uitsluitend klassieke muziek, dat was haar favoriete muziek. We gingen uit eten, naar de bioscoop. We deden heel gewone dingen, maar het waren heel mooie momenten. Nina Simone bleek een ABBA-fan te zijn. ,,Ik kwam erachter toen ze bleef logeren en bij mij onder de douche ‘The Winner Takes It All’ aan het zingen was. Ik zei: ‘Nina, dat is toch ABBA?’, ‘Yes, darling, that’s ABBA,’. Ze was groot fan en speelde ‘Money, Money, Money’ ook wel eens live.’’ Of Roger stiekem geluidsopnames heeft gemaakt van Nina Simone, ABBA zingend onder de douche, is hij lachend duidelijk: ,,Er zijn momenten dat je discreet moet zijn.’’ Wijnand Zijlstra werd in mei 2024 geïnterviewd. In oktober van dat jaar overleed hij.
Nijmegen
Maar Raymond Gonzales pakt het slim aan in zijn nieuwe rol als vertegenwoordiger van Nina Simone. Hij had het festival nooit een contract laten ondertekenen, liet wel vooruitbetalen en dus was er geen bewijs dat Nina Simone er had opgetreden. Ze verlaten het land met spoed en zo wordt hij haar manager halverwege jaren 80. De concerten in die tijd zijn van wisselende kwaliteit. ,,Ze oefende bijna niet. Ze vond gewoon dat mensen moesten betalen voor het feit dat ze er was. En ze had gelijk. Ze was zo charismatisch, ik kan het moeilijk uitleggen. Het was haat-liefde. Ik hield van haar, ook al heeft ze me vijf keer geprobeerd te vermoorden.’’ In het vervolg pakt hij het anders aan bij de onberekenbare Nina Simone. Om haar heen stelt hij een team samen van vertrouwenspersonen. Het A-Team. ,,Ze moest je vertrouwen, al zou ze dat nooit zelf toegeven, omdat dat toegeven was dat ze het zelf niet onder controle had.’’ Naast Raymond Gonzalez en Roger Nupie was daar Gerrit de Bruin, die haar naar Nijmegen haalt. ,,In die tijd kalmeerde ze eindelijk. Ze werd een stuk easier going.’’ Zelf zei ze destijds: ,,Tussen de zwarte en witte toetsen van mijn piano heb ik evenwicht gevonden.’’ Al kon het ook toen nog weleens flink misgaan: ,,Eén van die keren dat ze me wilde vermoorden was in een hotel, we waren op tour. Ze had haar medicijnen niet genomen. Ze wilde me vermoorden en ze was naakt. We waren in één van de beste hotels met een door de gangen rennende, naakte Nina Simone die haar manager probeert te vermoorden. En toen kwam Gerrit. Dat was zijn rol, om haar te kalmeren.’’
Divagedrag
Rik van der Heiden is de beste vriend van Gerrit de Bruin, en ook aanwezig bij het optreden in Leiden. ,,Gerrit heeft geen zin meer in interviews over Nina Simone. Hij heeft ze zoveel gegeven en bovendien wist hij niets meer over het optreden in Leiden, hij heeft honderden concerten gezien.’’ Rik en Gerrit kennen elkaar uit de wijnhandel waar ze vanuit hun studententijd inrollen. Rik weet nog goed dat Gerrit en Nina elkaar ontmoetten. ,,Ik was achttien jaar en in Zuid-Frankrijk op vakantie met zijn ouders. Hij kwam met een rood hoofd binnen zetten en zei dat hij iemand had ontmoet. En dat het zo leuk en gezellig was geweest. Hij had een deel van een drumstel gepakt en was de artiesteningang ingelopen. En zo leerde hij Nina Simone kennen.’’ Als Gerrit Nina in de jaren 80 naar Nijmegen haalt, is Rik geregeld aanwezig op avonden aan de keukentafel. ,,Nina kon wel een stempel drukken. Ze wist dat ze bekend was. Ik zou niet willen zeggen dat het divagedrag was, maar ze had er wel trekjes van.’’ Als Nina Simone op 27 mei 1988 tijdens de Chansonweek in de Leidse Schouwburg speelt, staat chansonnière Marjol Flore in het voorprogramma. Ze herkent dat divagedrag wel. ,,Ze kwam een half uur te laat. Ik ben een half uur langer doorgegaan, tot ze opkwam. En ik heb er nog een tandje bovenop gedaan. Daarna nam ze het van me over. Het was een ontzettende diva. Mevrouw kwam te laat en ik stal de show. De zaal was in ieder geval opgewarmd. ’’
En de zaal was opgewarmd, weet ook recensent voor het Leidsch Dagblad, Wijnand Zijlstra, nog. ,,Marjol Flore was eigenlijk heel goed, maar heeft nooit de erkenning gekregen die ze verdient. Gemeen is dat.’’
My Baby Just Cares For Me
Nina Simone speelt die avond haar bekende repertoire met haar vaste band. Ze begint met ‘In My Prime’, over een jeugdliefde die verspilde tijd was, na ‘Do I Move You’, is, volgens het Leidsch Dagblad, ‘het ijs gebroken’ en speelt ze haar aanklacht tegen discriminatie ‘Mississippi Goddam’. Ze sluit haar optreden af met ‘My Baby Just Cares For Me’, dat het jaar daarvoor door een reclame voor Chanel no 5 op nummer 1 in de Top 40 terechtkomt. ‘Tot slot geeft Nina Simone tot enthousiasme van de zaal ook nog zonder morren een toegift. Gisteren was duidelijk een dag dat het niet op kon.’’ ,,Met de komst van Nina Simone leefden we in Leiden natuurlijk een beetje boven onze stand. Het was een toevalstreffer,’’ vertelt Wijnand. ,,Het was fantastisch.’’ Rik kan zich ook nog wel het één en ander herinneren. ,,Ik weet nog dat ze aankwamen bij de schouwburg in één of andere twaalf cilinder-tellende Jaguar. Een oud wrak. Dat had Gerrit geregeld en dat vond ze geweldig. Dat ding deed het natuurlijk niet, maar dan zei ze heel luchthartig: ‘Ah, dat kan gebeuren. Het heeft een ziel.’’’
Sigaretten
Rik heeft een heel duidelijke taakomschrijving gekregen van zijn vriend Gerrit: ,,In de schouwburg stond ik in de coulissen met een pakje Marlboro en moest ik voortdurend een sigaret brandend houden. Zij liep zo af en toe naar me toe, jatte die sigaret uit m’n vingers, nam een paar hijsen en speelde weer verder. Ik heb een heel pakje leeg gestoomd.’’ De noodzaak van deze ongebruikelijke actie onderschrijft Rik: ,,Haar omgeving was er knap zenuwachtig over. Het kon goed misgaan. Het was niet altijd een makkelijke dame. Maar dit was wel een eervolle taak. Heel geestig.’’ Dat het concert, ondanks de te late start, goed verliep was een opluchting. ,,Iedereen in de zaal was enthousiast en ik herinner me ook dat Gerrit dat had. Het was echt een pak van zijn hart: dit is goed gegaan. En na het optreden zijn we nog met z’n drieën uit eten gegaan bij Camino Real in de Doelensteeg.’’ Rik herinnert zich: ,,Tijdens het eten sloeg ik een vlieg weg. Dat had ik beter niet kunnen doen. ‘It could be your daddy or my daddy!’ zei ze en toen kreeg ik een stuk reïncarnatietheorie over me heen; dat ik dat nooit mocht doen omdat je nooit wist wie je een klap verkocht.’’
Bergafwaarts
In 1992 koopt Nina Simone in een opwelling een huis in Bouc-Bel-Air, een gehucht nabij Marseille. Voor zowel Gerrit als Roger en Raymond veel te ver om geregeld langs te komen en haar te begeleiden. Het huis in Bouc-Bel-Air vormt het decor voor vele nieuwe drama’s: openbare dronkenschap, geweldpleging, wapenbezit, brandstichting, depressies. De leden van het A-Team reizen geregeld af naar Zuid Frankrijk om voor haar te zorgen. Ze wordt eind 1995 opgenomen in een psychiatrische instelling in Californië en krijgt nieuw management in de persoon van de Amerikaan Clifton Henderson. Hij vergroot langzaam maar zeker zijn invloed op Nina en verkleint die van het A-Team. Nina luistert op den duur niet meer naar Roger, Raymond of Gerrit. Als ze op 21 april 2003 overlijdt, zijn ze niet welkom op de uitvaart.
Huilen
Er zijn veel getuigenissen van mensen die in de zaal moesten huilen bij haar concerten. Raymond: ,,Het is niet zomaar huilen. Verdriet is huilen vanuit een gevoel. Bij Nina was het huilen vanuit gevoeligheid. Je voelt het, de expressie en de emotie.’’ Roger kan dat alleen maar beamen: ,,Ze was op het eind een icoon, groter dan de som der delen. Groter dan het leven. Als ze opkwam begonnen mensen te huilen.’’ Ook Roger had moeilijke momenten. ,,Op het eind tijdens concerten, dat al zo ziek was, maar nog steeds zo magisch. Als ik er nu aan terugdenk, schiet ik nog vol.’’
