Een plek om op je bek te gaan
Wat vrijplaatsen als Bar & Boos en SUB071 betekenen voor Leiden
Van buiten een krot, van binnen een schatkamer. Op verschillende plaatsen in Leiden groeien kraakpanden eind twintigste eeuw uit tot belangrijke culturele en maatschappelijke ontmoetingsplaatsen. ,,Plekken als deze zijn een speld om bubbels mee door te prikken.’’
In 1889 vestigt Eduard Hendrik IJdo zich met zijn Boek-, kantoor- en handelsdrukkerij op de hoek van Hooglandse Kerkgracht en de Koppenhinksteeg in Leiden. Dik zeventig jaar is de drukkerij op deze plek actief, totdat zoon Johannes Willem IJdo in 1963 stopt met de onderneming. Het pand staat enige tijd leeg en wordt in 1968 voor het eerst gekraakt, door het activistische kunstenaarscollectief Chloroform. Sinds die tijd is Vrijplaats Koppenhinksteeg de thuisbasis van vele sociale en culturele initiatieven, waaronder anarchistisch collectief Eurodusnie, Milieudefensie Leiden, de linkse boekhandel Manifest, de Weggeefwinkel en de krakersbond. En, vanaf 1993, van Bar & Boos.
Actiebolwerk
,,Het begon als een soort bar annex actiebolwerk,” vertelt Arjan van Emmerik, die in 1994 bij Bar & Boos betrokken raakt. ,,Er waren lezingen, mensen kwamen praten over politieke onderwerpen. En dan hadden we geëngageerde muziek die daarbij paste, van Rhythm Activism bijvoorbeeld. Zo is die podiumfunctie ontstaan.” Arjan is in die tijd veel bezig met tekenen. ,,Twee goede vrienden van mij waren actief bij Bar & Boos. En die vroegen: wil je helpen met posters maken en ophangen? Dat zag ik wel zitten, dus gingen we posters knippen, plakken en tekenen. En die dan ’s avonds in de stad ophangen met behangerslijm.’’
In de beginjaren staan er al redelijk grote namen in de Koppenhinksteeg, zoals NRA en De Kift. ,,We hadden toen een vrijwilliger die bij Epitaph werkte, een Amerikaans punklabel. Daardoor kregen we allerlei demo-cd’s opgestuurd, met de vraag: wil je dit boeken? Daar zaten ook namen bij als Deftones en The Offspring. Maar die hebben helaas nooit bij ons gespeeld.”
illustratie door Klaas Stuifbergen
Obscuur
Een donker hok, zo omschrijft Arjan Bar & Boos. ,,Er was geen daglicht. We hadden alle ramen afgesloten met matrassen, om geluidsoverlast voor de achterburen te voorkomen.” Het podium zit aan de straatkant, op de begane grond. ,,Dat podium was een halve meter hoog. We hebben het gemaakt door autobanden op te stapelen en daar een kist omheen te timmeren. Daarachter was nog een soort dj-hokje.” Aanvankelijk ligt er nog geen vloer achter de bar. ,,Later werd er beton gestort, maar in het begin stond je nog in het zand. Best handig als je wat morste, dat wel.” Door de duisternis heeft Bar & Boos iets mysterieus voor de voorbijgangers. ,,Je dacht wel als je er langs liep: wat zou hier zitten? Het was een obscuur gebeuren.”
Speeltuin
De podiumfunctie van Bar & Boos breidt zich gestaag uit, ook omdat het voor bands een laagdrempelige optie is. ,,We kregen vaak bands die al in Nederland op tour waren en dan vroegen of ze doordeweeks nog bij ons konden spelen. Dan was het antwoord meestal: ja, tuurlijk, dat kan wel. De grap was dat we praktisch kosteloos konden draaien.” Voor beide partijen is het een risicoloze gok. ,,Ook al kwam er niemand opdagen, dan had de band in elk geval gratis bier, wat te eten en een plek om te pitten. Voor internationale en ook voor beginnende bands is dat natuurlijk ideaal. En ook voor ons: dan hadden we gewoon een gezellige avond.”
Het is een belangrijke functie van laagdrempelige podia als Bar & Boos: beginnende artiesten én vrijwilligers de gelegenheid geven om onderuit te gaan. Arjan: ,,Ik denk dat het heel belangrijk is: je moet gewoon op je bek gaan. Dan weet je: dat werkt niet, dus dat doen we de volgende keer anders.” Wat dat betreft zijn de tijden veranderd, constateert Arjan. ,,Stel dat ik nu iets wil organiseren in de Nobel en het mislukt, dan is mijn bankrekening leeg. Je kunt geen gokje meer wagen.’’
Gekraakte panden als Bar & Boos vormen een broedplaats voor beginnende creatievelingen. ,,Door kraken strafbaar te stellen neem je eigenlijk de onderste laag weg. Je maakt de drempel een stuk hoger omdat je echt een hoop mensen moet trekken om te kunnen optreden. Terwijl het bij ons gewoon was: ik heb een bandje met twee vrienden, kunnen we komen spelen? Het is een speeltuin waar je dingen kunt uitproberen en mensen kunt uitnodigen iets in de muziek te doen.’’
Fietsenstalling
Zo’n zelfde speeltuinfunctie heeft de SUB071. Een minizaaltje onderin een gigantische kantoorflat aan het Schuttersveld, vlak naast Leiden Centraal. Een kolos van zwart glas. Eigendom van ‘krottenkoning’ Ronnie van de Putte, bekend van het het Vuurtorenplein en Gat van Palace in Noordwijk, Huize Ivicke in Wassenaar en ander wegkwijnend vastgoed in de regio. Het pand wordt in 2006 gekraakt en omgetoverd tot Vrijplaats Multipleks, met onder andere een woongroep en een eetcafé. Daaronder treden in de SUB071, tot aan de sloop van het gebouw in 2015, meer dan negenhonderd bands op. En dat in een zaaltje van een kleine veertig vierkante meter.
Minja Šarović maakte over ‘de Sub’ de documentaire ‘Eerlijk zullen we allen spelen’. ,,De Sub was in feite de fietsenstalling van de Multipleks. Gewoon een betonnen hok eigenlijk. In die veertig vierkante meter stond een podium, daarachter een opberghok en aan de andere kant het publiek.”
In haar documentaire laat ze vooral de sociale kant van de SUB071 zien. ,,Het was echt een verzamelplek, mensen gingen ernaartoe om gelijkgestemden te ontmoeten.’’ Bandjes uit alle hoeken van de wereld weten hun weg naar de Sub te vinden. Op de website staat een genummerd overzicht van de optredens. Nummer 1, dinsdag 27 maart 2007: DeathMarket (Italië) & To Kill (Italië). En de laatste, nummer 399, dinsdag 18 augustus 2015: MDC (VS) & Kru$h & CrustenUnie.
Minja: ,,Dat er zoveel bands hebben gespeeld, ook uit het buitenland, komt voor een groot deel door mond-tot-mondreclame. Zorgen voor een goede ontvangst, voor een fijne slaapplaats, dat is heel belangrijk. Dat er de volgende dag een ontbijtje was, dat soort dingen.’’ Dat herkent Arjan van Bar & Boos: ,,Het scheelt heel erg als je mensen hebt in de organisatie die zelf in bands hebben gespeeld. Die weten hoe fijn het is om na een optreden in een lekker bed te liggen, bijvoorbeeld. Je kan geen bakken met geld regelen voor die bands, maar je kan wel heel veel andere zorgen wegnemen.’’
Ook bij de SUB071 draait het niet om inkomsten of bezoekersaantallen. Minja: ,,Soms kwamen er mega-obscure bands. En dan had je een hele goede show met tien mensen. Maar wel tien mensen die kneiter-enthousiast waren. Die hadden dan de avond van hun leven – en de band ook.’’
Ontdekken en ondernemen
Niet alleen de herkomst van de bands, ook de muziekstijlen lopen nogal uiteen. Minja: ,,De ene avond is het rustige folk, een week later staat er een snoeiharde grindcoreband en staan mensen te moshen. Het kende vele gedaantes.’’ Datzelfde geldt voor Bar &; Boos, vertelt Arjan: ,,We hadden soms dub-achtige artiesten, soms folk met didgeridoos, maar ook punk en singer-songwriters. We hebben reggae gehad, wereldmuziek, drum & bass… Op een gegeven moment hadden we een elektronische punkband uit Frankrijk met veel herrie en schmink. Het kwam erop neer: alles wat verder nergens terecht kon, kwam bij ons.’’
Met zoveel verschillende stijlen en smaken is het makkelijk om je horizon te verbreden. Daar zit een verschil met nu, constateert Minja. ,,Het lijkt alsof mensen nu, misschien door sociale media, meer vastzitten in hun eigen bubbel. Ik ging bijvoorbeeld vaak naar het LVC of naar de Sub. Dan ging ik voor een punkband, maar ik kwam ook allerlei andere stijlen tegen. Ik ging er ook gewoon heen om iets nieuws te ontdekken.”
Arjan: ,,Deze plekken kunnen een speld zijn om je bubbel mee door te prikken. In de tijd zonder sociale media werd je gedwongen om op pad te gaan, want er was niets anders. Nu is er zoveel om te consumeren, alleen al op je telefoon… Waardoor het niet nodig is om zelf iets te ondernemen.’’ Juist dat ondernemen is een belangrijke drijfveer geweest van Bar & Boos. ,,Op een gegeven moment zeiden we: we zijn geen activiteitencentrum, we zijn een interactiviteitencentrum. We wilden mensen graag betrekken bij het proces van dingen maken. Heb jij een idee? Kom naar ons toe en dan kijken we samen wat we ermee kunnen.’’
Ontruiming
Bar & Boos blijft tot 2010 geopend. ,,Toen werd het pand door de gemeente ontruimd’’, vertelt Arjan. ,,Dat klinkt heftig, maar we zijn gewoon vreedzaam vertrokken.’’ Het is niet de eerste keer dat ze eruit worden gezet door de gemeente. ,,In het voorjaar van 1998 kregen we een ontruimingsbrief. We moesten eruit, want de gemeente zou het in augustus gaan leeghalen en verbouwen. Toen hebben we een flyer ontworpen met een sloopkogel erop en iedereen uitgenodigd om nog een laatste keer langs te komen om al het bier op te drinken. Dit was het dan, dachten we.’’ Meer dan een maand gebeurt er niets. Eind september gaan een paar jongens langs om te kijken. ,,De sleutel bleek gewoon nog te passen. Toen zijn we gewoon weer opnieuw begonnen en zijn we dus, bizar genoeg, nog twaalf jaar doorgegaan met Bar & Boos.’’
Legale vrijplaats
In 2010 is de ontruiming wel definitief. De gemeente belooft Stichting Vrijplaats Koppenhinksteeg een nieuw pand. In 2012 mogen ze voor een symbolisch bedrag het voormalige ketelhuis van de conservenfabriek Tieleman & Dros aan de Middelstegracht overnemen, onder de voorwaarde dat ze het op eigen kosten verbouwen. Dankzij veel inzet van vrijwilligers en een grootscheepse crowdfundingcampagne wordt het pand in elf jaar tijd volledig verbouwd tot een stijlvol, multifunctioneel en toekomstbestendig gebouw. Arjan: ,,Eigenlijk is dit gewoon een verlengde van wat we vanaf de jaren 90 deden in de Koppenhinksteeg. We zijn nu een legale, solide club. Een soort tweede cultuurkwartier.’’
De nieuwe Vrijplaats Leiden biedt ruimte aan concertzaal De Resistor, theater en productiehuis De Generator, de Weggeefwinkel, een veganistisch eetcafé en de organisatie ‘De fabel van de illegaal’ die zich inzet voor ongedocumenteerden. Het gebouw oogt hip, er zijn meer regels dan in de SUB071 of Bar & Boos en het is allemaal hartstikke legaal. Wat niet is veranderd: iedereen is welkom om mensen te ontmoeten, unieke muziek te ontdekken of zich in te zetten voor de gemeenschap. Op de muur herinnert een door Gijs Donker geschilderd portret van Marinus van der Lubbe aan het activistische karakter van de Vrijplaats; ernaast de eenvoudige oproep ‘Staak!’.
